گزارشی از سخنرانی دکتر محمد منصورنژاد؛ عضو هیات مدیره و مسئول کمیته دین‌پژوهی انجمن علمی مطالعات صلح ایران در ۲۱ دی ماه ۱۴۰۱ در دفتر انجمن اسلامی معلمان (تهران)، در ارتباط با مناسبات امور خیریه‌ای با صلح
الف) تاملات مفهومی
سازمان خیریه به سازمانی گفته می‌شود که تنها هدف آن مسائل نیکوکارانه است. همه سازمان‌های غیرانتفاعی لزوماً سازمان خیریه به شمار نمی‌آیند. در بعضی شرایط سازمان‌هایی که بخشی از آنها به امر نیکوکاری اختصاص داشته باشد نیز سازمان خیریه خوانده می‌شوند. اقدام به کار خیر به صورت فردی و یا جمعی و نهادینه زمینه پیدایش تشکل‌های خیریه را فراهم می‌کند.
اما مفهوم صلح حد کمینه‌ای دارد (و آن نبود خشونت مستقیم و جنگ است تحت عنوان صلح منفی) و حد بیشینه‌ای (فقدان خشونت غیرمستقیم و انجام اقدامات مثبت است: صلح مثبت). این تعریف از «گالتونگ» و مکتب اسکاندیناوی صلح است که بر نبود خشونت مستقیم و غیرمستقیم تاکید دارد و صلح مثبت این ظرفیت را دارد که همه فعالیت انسانی و اخلاقی را پوشش دهد. البته مکتب دیگر صلح را افرادی مانند گاندی مطرح کرده‌اند که بر حول نظریه عدم خشونت دور می‌زند.
ب) نسبت خیریه و صلح
بی‌تردید هر گونه بحث از صدقات و امور خیریه ذیل بحث «صلح مثبت» قرار می‌گیرند چرا که:
یک: امور خیریه نه تنها با خشونت نسبتی ندارد بلکه به سوی کم کردن خشونت گام برداشته می‌شود؛
دو: کاری داوطلبانه و غیرانتفاعی به ویژه از سوی افراد توانمند به نفع افراد مستمند است و شکاف‌های اجتماعی را کم می‌کند و اقدامی در راستای تحقق عدالت اجتماعی به شمار می‌رود که دستاوردی صلح‌طلبانه است. به یاد بیاوریم که ریشه بسیاری از خشونت‌ها، فقر و تبعیض است؛
سه: کاری انسانی و اخلاقی از سوی آحاد انسانی فراتر از دین، مذهب، قومیت، نژاد و ملیت و… است. برای همین، پیشینه آن را از قدیم تا جدید و از ایران تا جهان می‌توان یافت. برای نمونه، بزرگترین بنیاد خیریه‌ای جهان را بیل گیتس و همسرش بنیان گذاشته‌اند؛
چهار: برخی موسسات خیریه‌ای در جهان در اساسنامه خود از صلح، آشتی و دوستی به عنوان نهاد خیریه‌ای گفته‌اند. برای نمونه، مؤسسه خیریه Rotary Foundation از بنیادهای خیریه شاخص جهانی در آمریکا، ماموریتش را پیشبرد درک جهانی، حسن نیت و صلح در همه زمینه‌ها اعلام کرده است.
پ) برخی دیگر از ویژگی‌های فعالیت خیریه‌ای
یک: بیشتر فعالیت مدنی و اجتماعی است (گرچه می‌تواند از سوی فرد یا جمع و حتی دولت انجام شود)؛ از این رو اگر به صورت نهادینه انجام شود، تشکل‌های خیریه‌ای ذیل تشکل مدنی از باب تغلیب دسته‌بندی می‌شوند. حتی اگر دولت هم وارد می‌شود، آنجا نباید کار سیاسی کند و نیز در تامین اعتبار فعالیت، مانند کمیته امداد، مردم با نیت خیرخواهانه مشارکت می‌کنند.
دو: در ویکی‌پدیا، موسسات خیریه به تفکیک زمینه فعالیت چنین معرفی شده‌اند:۱٫موسسات خیریه فعال در حوزه بهداشت و درمان، ۲٫موسسات خیریه توزیع‌کننده پول و کالا، ۳٫موسسات خیریه عمرانی (مدرسه‌ساز و…)، ۴٫ موسسات خیریه سرپرستی و نگهداری، ۵٫ موسسات خیریه آموزشی، ۶٫ موسسات خیریه پژوهشی (تحقیق بر درمان بیماری سرطان و تولید داروهای ارزان قیمت)، ۷٫موسسات خیریه خدمات مشاوره و ۸٫موسسات خیریه توان‌یابی و بازپروری (معلولان جسمی و-حرکتی، یا موسسات بازپروری معتادان)
سه: کار خیریه ای نسبی و ذومراتب است. کارکردهای خیریه‌ای را می‌توان و بلکه باید گسترش داد و تعمیق بخشید:
- از رویکرد کمک مادی به کمک غیر‌مادی (ثانویه و لطیف) هر گونه اقدام غیر انتفاعی به دیگران می‌تواند ذیل خیریه قرار گیرد. اینجاست که از جمله امور خیریه‌ای می‌تواند ایجاد صلح و دوستی و کم کردن شکاف‌ها و گسست‌ها در ابعاد گوناگون باشد؛
- امور خیریه‌ای اگر بخواهد تکمیل شود و در مرتبه عالی‌تری قرار گیرد، لازم است که به جای رفع موردی مشکل به صورت موقت، به فکر حل اصل مشکل برای همیشه بود. مثلا برای کسی که زمینه کار را دارد، صرف کمک نقدی خوب نیست. کار مفید ایجاد زمینه اشتغال است. کارآفرینی برای مردم از اقدامات خوب خیریه‌ایست. در این زمینه فعالیت‌های «امام موسی صدر» در حدود ۵۰ سال پیش در لبنان از نمونه‌های موفق کار خیریه است. از مصادیق کارهایش می‌توان به تأسیس یک مدرسه فنی به نام مدرسه صنعتی جبل عامل؛ تأسیس مدرسه دخترانه برای آموزش خیاطی و کارهای دستی؛ تأسیس آموزشگاه پرستاری؛ تأسیس مؤسسه قالی‌بافی برای ایجاد اشتغال دختران؛ و دیگر کارها اشاره کرد. او در سنین جوانی بود و هیچ ردیف بودجه دولتی را همراه نداشت و بالای ۵۰ سال پیش راهی را پیموده که امروزه بسیاری از مسئولان با آن فرسنگ‌ها فاصله دارند.
- اگر بخواهد ارتقای کیفی یابد و جزو اعمال دینی منظور گردد؛ قصد قربت می‌خواهد و دوری از منت و آزار که در این صورت صدقات باطل می‌شود. پس در شیوه کمک خیریه‌ای هم باید شرایطی را لحاظ کرد. مثلا در فرهنگ اسلامی و در نگاه معصومین به فقرا، تنها رفع مشکل مالی مستمندان مورد توجه نبود؛ بلکه نیاز عاطفی آنان هم برآورده می‌شد. برای نمونه، کمک مستقیم و شخصی حضرت امیر در مقام حاکم اسلامی به پیرزن و فرزندانش و یا فقرا در خرابه. هویت دادن، کرامت بخشیدن و… بخش مهم رویکرد دینی در امور خیریه‌ایست.
- این مهم است که هم اهدای کمک و جنس نفیس و قابل توجه باشد. به تعبیر قرآنی، فرد را به «مقام ابرار» نمی‌رساند. (لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون: هرگز به مقام ابرار نمی‌رسید تا اینکه از آنچه دوست دارید را انفاق نمایید. آل عمران/۹۲) و مهم‌تر از آن، باید با کرامت به فقرا و مسکینان رسیدگی و شان آنان را حفظ کرد. در قرآن هم آمده که: لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی (بقره/۲۶۴).
- دامنه خدمات خیریه‌ای را از سطح انسانی فراتر برده و شامل حیوانات و طبیعت نمود. در اینجا سخن بسیار است و می‌توان به صورت مستقل (مثلا آنجا که از ارتباط با طبیعت گفته می‌شود) به آنها پرداخت.
- ظهور اینترنت و تاثیر آن در فعالیت موسسات خیریه؛ امکان ارسال کمک‌های نقدی آنلاین، آگاهی از پروژه‌ها و فعالیت خیریه‌ها به صورت روزانه، مشاهده شرایط زندگی افراد تحت حمایت و همچنین امکان شرکت در فعالیت‌های خیریه به صورت آنلاین از جمله مزایای استفاده از اینترنت برای فعالیت‌های خیریه بوده است. پس می‌توان گستره کار را در عصر ارتباطات بسیار افزود.
د) داده های آماری
در ادامه، نخست برابر برخی منابع اینترنتی، از شمار خیریه‌های کشور و برخی استان‌ها گزارشی ارایه شده و سپس چند نهاد خیریه‌ای مشهور در ایران معرفی می‌شوند. بدیهی است که این لیست می‌تواند تکمیل گردد:
مجموع خیریه‌های استان‌های کشور: تعداد کل: ۲۴۴۲۰
۴ استان زیر هر کدام بالای ۱۰۰۰ خیریه دارند
- رتبه نخست تهران ۳۶۹۷
- رتبه دوم اصفهان ۲۹۳۲
- رتبه سوم فارس ۱۵۱۹
- رتبه چهارم خراسان رضوی ۱۲۸۷
- استان قم با ۳۲۸ جزو استان‌هایی است که شمار خیریه‌های آن اندک است.
- تبریز با حدود ۲۰۰ موسسه خیریه (نیمی از خیریه استان آذربایجان شرقی) به عنوان شهری معرفی شده که هیچ فرد فقیری در آن نیست.
- کشور آلمان (با ۸۳ میلیون جمعیت در سال ۲۰۲۱) بیش از ۱۶ هزار خیریه دارد.
معرفی برخی خیریه‌های مهم:
۶ موسسه برتر خیریه در ایران
- موسسه خیریه طلوع مهر علی
- موسسه خیریه محک
- موسسه خیریه بهنام دهش پور
- موسسه خیریه زنجیره امید
- انجمن ام اس ایران
- موسسه خیریه دارالاکرام
دیگر موسسات مشهور تهران
- بنیاد خیریه وفاق سبز علوی کشور
- موسسه خیریه نیلوفر باغ آبی
- موسسه خیریه خانه فرشتگان
- موسسه خیریه چترا
نهادهای دولتی
- سازمان هلال احمر ایران
- کمیته امداد
