خردورزی در امر خیر؛ بررسی طرح برنامه‌ای پژوهشی درباره‌ی وقف
بیستمین نشست خیر و خرد با حضور دکتر پیام روشنفکر عضو هیات علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و نویسنده‌ی کتاب وقف و مطالعات شهر اسلامی برگزار شد.
در این نشست که به موضوع خردورزی در امر خیر با بررسی طرح برنامه‌ای پژوهشی در مورد وقف اختصاص یافت، دکتر روشنفکر درباره اهمیت وقف در جوامع اسلامی و کارکردهای مختلف آن در جامعه گفتگو کرد.
روشنفکر با بیان اینکه وقف در گذشته و اکنون کارکردها و ظرفیت‌های بسیاری داشته است، تامل درباره وقف را دارای دو وجه دانست: وقف بماهو وقف و نیز وقف بهانه‌ای برای مطالعه‌ی چیزهای دیگر؛ چراکه نحوه‌ی سیاست‌ورزی، مراودات اقتصادی و روابط قدرت در گذر زمان بر شکل وقف اثر گذاشته و از آن تاثیر پذیرفته است.
این استاد دانشگاه درباره اهمیت پرداختن به مقوله وقف گفت: علمای علوم اجتماعی در مصر، ترکیه و حتی در تونس و الجزایر نسبت به متفکران اصلی جریان علوم اجتماعی در ایران در تعامل بیشتری با مفهوم وقف هستند و برخی از آنها از فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها متاثر هستند و آثار جدیدی با ادبیات جدید خلق کرده‌اند و ما در ایران حتی در این عرصه نیز کمی تاخیر داریم و وقف مورد توجه محققانِ ما نبوده است.
ایشان با اشاره به اینکه تامل در وقف و اندیشه و خردورزی در این موضوع نوعی بازنگری و فهم جدید از جامعه به دست می‌دهد؛ چرا که بسیاری از نظریه‌پردازی‌های کنونی درباره‌ی جامعه‌ی ایران بر مبنای پیش‌فرض‌هایی شکل گرفته است که با خود نوعی نگاه شرق‌شناسانه را حمل می‌کند؛ پیش‌فرض‌هایی مبنی بر عدم شناخت قانون؛ عدم شکل گرفتن قانون مالکیت؛ عدم تولد فرد در جامعه شرقی؛ نبودِ جامعه مدنی و بازار و شکل نگرفتن انباشت؛ و نیز کوتاه و موقتی بودن جامعه.
روشنفکر با بیان اینکه فکر کردن به موضوع وقف فکر کردن به یک امر قدیم نیست، گفت: وقف می‌تواند موضوع مورد مطالعه‌ی رشته‌‌های تاریخی یا مردم‌شناسی تاریخی باشد و با مطالعه‌ی وقف از دیدگاه‌های دیگری مثل جامعه‌شناسی قشربندی و جامعه‌شناسی حقوقی نوعی شناخت حاصل می‌شود.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: در مفهوم جامعه‌شناسانه‌ی وقف، ایده‌ی ساده‌ای نهفته است به معنای حبس مال به منظوری که واقف یا واقفان تعیین می‌کنند. همین تعبیر ساده را می‌توان در ابعاد مختلفی بهانه‌ی مطالعه قرار داد؛ مثلا نیت واقف یا واقفان می‌تواند انسان یا انسان‌ها در اقشار مختلف باشند نه لزوما انسان‌های نیازمند بلکه بعضا انسان‌های مولد یا برای دیگر موجودات زنده مثل مراقبت از یک درخت؛ مرداب؛ رودخانه؛ گونه‌ی حیوانی و حتی آثار تاریخی.
روشنفکر افزود: مطالعات نشان داده است که تقریبا تمام اقشار وقف می‌کرده‌اند و وقف مختص اقشار ثروتمند نبوده است؛ همچنین ممکن است تصور شود در گذشته زنان وقف نمی‌کرده‌اند چون قدرت و مال و اموالی نداشته‌اند؛ در حالی که مطالعات نشان می‌دهند 20 تا 50 درصد موقوفه‌ها را بانوان انجام داده‌اند و این شکلی از مطالعه‌ی جامعه‌شناسی جنسیتی امر خیر است. 
روشنفکر درباره نیت‌های و دلایل متنوع وقف نیز گفت در برخی مواقع وقف در برابر حکومت صورت می‌گرفته است و در برخی مواقع در برابر خویشاوندان و کسان دیگری که ادعایی بر اموال فرد داشته‌اند و ربطی به حکومت نداشته است. گاهی وقف در برابر حفظ اموال از دست‌اندازی گروه‌های متعارض صورت می‌گرفته است که مهاجر و یا دارای مذهب و قومیت متفاوتی بوده‌اند که اگر دلیل محافظت اموال را حذف کنیم با دو طیف دلیل مواجه می‌شویم که یکی از آنها نیت‌های معطوف به آخرت و ناظر به سرمایه‌گذاری برای جهان دیگر است که با تعابیر مختلفی در ادیان و مذاهب مختلف عنوان می‌شود ولی بخشی از موقوفه‌ها ناظر بر ساختن این جهان است و نه آن جهان.
این پژوهشگر با طرح این پرسش که چرا این امر خیر منجر به رشد اقتصادی یا رشد علمی در جوامع اسلامی نشده در حالی که در جوامع غیرمسلمان شده است؛ این فرضیه را مطرح می‌کند که قضات و علمای غیرمسلمان در جوامع دیگر از موقوفات به نحوی دفاع می‌کرده‌اند تا آن را از دست‌اندازی دولت محفوظ نگه دارند؛ در حالی که چنین نهادی می‌توانست موتور محرکه‌ی اقتصاد و دانش باشد.
وی با اشاره به نکتهای که انسان‌شناسان هم به آن پرداخته‌اند، گفت: بخشیدن خود به خود باعث ایجاد سوژه‌های فرد و قانون می‌شود چون تعهد می‌آورد. وقتی چیزی به کسی بخشیده می‌شود به هر دلیلی نوعی تعهد ایجاد می‌کند و قاعده‌ای شکل می‌دهد. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که چگونه عمل بخشش ممکن است باعث برساختن فرد، قانون و سوژه فرد و قانون شود؟ یا چگونه زنان از طریق وقف کردن جایگاه شهروندی خود را در جامعه تعریف می‌کنند؟
بنابراین نگاه مجدد به وقف می‌تواند بهانه‌ای برای شناخت جامعه به صورت کلی و یا زمینه‌ای برای مطالعه انسان‌شناختی امر خیر از باب قشربندی، موضوعات؛ نهادمندی و مستندات؛ کشمکش‌های جامعه، حکومت، روحانیت و … باشد و پیوند دادن وقف با زندگی کنونی اصلا امری غریب نیست؛ به خصوص برای کسانی که به دفاع از جامعه و به دنبال کردن ظرفیت‌های جامعه علاقه‌مندند و به دنبال فهم بیشتری از جامعه و تجربه‌های زیسته‌ی آن هستند و به این اعتبار پرداختن به وقف شکل مهمی از نگاه به آینده است چون می‌تواند به ما بگوید که چه ظرفیت‌هایی داریم.
